Treść artykułu 75 ustawy prawo przewozowe, określa tryb dochodzenia i rodzaj roszczeń przysługujących stronom stosunku przewozu. Zgodnie z jego brzmieniem:
„1. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu sądowym na podstawie ustawy lub przepisów wydanych w jej wykonaniu przysługuje uprawnionemu po bezskutecznym wyczerpaniu drogi reklamacji, przewoźnikowi zaś – po bezskutecznym wezwaniu zobowiązanego do zapłaty.
2. Reklamacje lub wezwanie do zapłaty uważa się za bezskuteczne, jeżeli dłużnik nie zapłacił dochodzonych należności w terminie 3 miesięcy od dnia doręczenia reklamacji lub wezwania do zapłaty.
3. Roszczenia przeciwko przewoźnikowi przysługują:
1) z tytułu umowy przewozu osób, zabieranych przez nie rzeczy oraz z tytułu umowy przewozu przesyłek bagażowych – podróżnemu, a przy przewozie grupowym – organizatorowi i uczestnikom, z tym że:
a) organizator jest uprawniony do dochodzenia roszczeń z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przewozu grupowego, umowy o przewóz przesyłki bagażowej (art. 32), jak również roszczeń o różnicę należności, z wyjątkiem roszczeń przysługujących uczestnikowi (lit. b),
b) uczestnik jest uprawniony do dochodzenia roszczeń z tytułu szkód, różnicy należności w związku z przewozem zabranych przez siebie rzeczy oraz indywidualnie zawartej umowy przewozu przesyłki bagażowej;
2) z tytułu umowy przewozu przesyłek towarowych:
a) o zwrot należności lub jej części – nadawcy lub odbiorcy zależnie od tego, który z nich dokonał zapłaty,
b) o inne roszczenia z tytułu umowy przewozu – nadawcy lub odbiorcy zależnie od tego, któremu z nich przysługuje prawo rozporządzania przesyłką;
3) z tytułu innych stosunków prawnych określonych w ustawie lub przepisach wydanych w jej wykonaniu – podmiotowi takiego stosunku.”
Zgodnie z treścią wyrażoną w wyżej opisanym artykule, reklamacja oraz wezwanie do zapłaty ma na gruncie niniejszej ustawy charakter obligatoryjny (obowiązkowy), co oznacza, że roszczenia przysługujące na drodze sądowej przeciwko przewoźnikowi, mogą być skutecznie dochodzone dopiero po wyczerpaniu trybu reklamacyjnego przewidzianego w ustawie. Inaczej ta kwestia kształtuje się na gruncie Konwencji CMR, gdzie ustawa nie uzależnia uprawnienia dochodzenia roszczenia przed sądem, od uprzedniego wyczerpania trybu reklamacyjnego.
Należy zatem uznać, że wniesienie reklamacji na gruncie prawa przewozowego, jest konieczne, a nieskorzystanie przez uprawnionego z tego trybu, uniemożliwia skuteczne dochodzenie roszczeń odszkodowawczych przez sądem.
[W doktrynie i orzecznictwie wyrażony został pogląd, iż wyczerpanie trybu reklamacyjnego należy traktować jako przesłankę procesową o charakterze materialnoprawnym, warunkującą tylko skuteczność postępowania sądowego. Powództwo wniesione do sądu bez uprzedniego wyczerpania trybu reklamacyjnego powinno zostać oddalone jako wniesione przedwcześnie] (por. wyr. SN z 11.5.1971 r., I CR 116/71, OSPiKA 1971, Nr 12, poz. 234; W. Broniewicz, Problem przesłanek procesowych w procesie cywilnym i postępowaniu arbitrażowym, ZNUŁ seria I, z. 59, s. 60-61; W. Włodyka, Arbitraż gospodarczy, Warszawa 1970, s. 153-154; natomiast w kwestii ewolucji poglądów doktryny i orzecznictwa co do dopuszczalności drogi sądowej por. M. Tyczka, Arbitraż i postępowanie arbitrażowe, Warszawa 1985, s. 215-217; J. Jankowski, Postępowanie reklamacyjne a dopuszczalność drogi sądowej i drogi arbitrażowej, NP 1971, Nr 7-8, s. 1111-1113 – T. Szanciło, Prawo przewozowe. Komentarz. Warszawa 2008).
Tryb reklamacyjny, stanowi instytucję prawa cywilnego, ponieważ jest skierowany do przewoźnika, a nie do instytucji państwowej i ma on na celu umożliwienie przewoźnikowi rozpatrzenie zgłoszonych do niego zarzutów (roszczeń) oraz ich ewentualne zaspokojenie bez pośrednictwa sądu.
Aby zatem można było skutecznie wystąpić z roszczeniem na drogę sądową, musi dojść do wyczerpania drogi reklamacji lub wezwania do zapłaty. Aby jednak do tego doszło, muszą zostać spełnione następujące przesłanki:
1) reklamacja lub wezwanie do zapłaty powinny być złożone w odpowiednim terminie,
2) reklamacja lub wezwanie do zapłaty zostały załatwione w sposób negatywny w jakiejkolwiek części,
3) w przypadku braku odpowiedzi osoba uprawniona lub przewoźnik odczekali okres 3 miesięcy ( okres ten należy liczyć od daty faktycznego doręczenia reklamacji).
Należy w tym miejscu podkreślić, że samo tylko uwzględnienie reklamacji lub wezwania do zapłaty, nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania, jak również nie daje podstaw do przymusowego zaspokojenia się przez wierzyciela.
Szczegółowa procedura postępowania reklamacyjnego oraz instytucji wezwania do zapłaty określa Rozporządzenie Ministra Transportu i Budownictwa w sprawie ustalania stanu przesyłek oraz postępowania reklamacyjnego z dnia 24 lutego 2006 r. (Dz.U. Nr 38, poz. 266)
Reklamacja może zostać złożona w następujących sytuacjach:
– jeżeli doszło do niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przewozu lub
– w przewozie osób, gdy uprawniony albo podróżny nie zgadza się z treścią wezwania do zapłaty i może udowodnić, że posiadał ważny dokument przewozu lub dokument poświadczający jego uprawnienie do przejazdu bezpłatnego lub ulgowego.
Reklamacja powinna zostać złożona w formie pisemnej i zawierać następujące elementy:
1) datę sporządzenia reklamacji,
2) imię i nazwisko (nazwę) oraz adres zamieszkania (siedzibę) przewoźnika,
3) imię i nazwisko (nazwę) oraz adres zamieszkania (siedzibę) osoby składającej reklamację,
4) tytuł oraz uzasadnienie reklamacji,
5) kwotę roszczenia (oddzielnie dla każdego dokumentu przewozowego),
6) wykaz załączonych dokumentów,
7) podpis osoby uprawnionej do wniesienia reklamacji.
W celu uprawdopodobnienia okoliczności zawartych w piśmie, do reklamacji należy dołączyć dokumenty dotyczące zawartej umowy (w oryginale) jak również wszelkie inne dokumenty związane z dochodzonym roszczeniem.
Jeżeli pismo reklamacyjne zawiera braki formalne, należy reklamującego wezwać do ich usunięcia w terminie 14 dni, po którego upływie, jeżeli przedmiotowe braki nie zostaną usunięte, reklamację pozostawia się bez rozpoznania.
Odpowiedzi na reklamację udziela się niezwłocznie, nie później niż po upływie 30 dni, licząc od dnia otrzymania pisma reklamacyjnego. Nieodniesienie się do zgłoszonej reklamacji w określonym terminie, uznaje się za jej uwzględnienie.
Jeżeli chodzi natomiast o wezwanie do zapłaty, powinno ono zawierać poniżej określone elementy:
1) imię i nazwisko (nazwę), adres zamieszkania (siedzibę) oraz numer telefonu przewoźnika,
2) serię i numer wezwania,
3) imię i nazwisko oraz adres podróżnego,
4) datę i relację przejazdu (numer pociągu, numer linii, numer kursu),
5) miejsce ujawnienia braku dokumentu przewozu lub zatrzymania środka transportowego bez uzasadnionej przyczyny,
6) tytuł i wysokość roszczenia przewoźnika, z wyszczególnieniem opłaty za przejazd i opłaty dodatkowej,
7) nazwę banku i numer konta, na które należy wpłacić należność,
8) termin uregulowania należności,
9) pouczenie o możliwości złożenia reklamacji, ze wskazaniem adresu jednostki, w której można ją złożyć,
10) rodzaj, serię i numer dokumentu tożsamości podróżnego,
11) uwagi podróżnego,
12) numer identyfikacyjny sporządzającego.
Wezwanie do zapłaty dotyczące przewozu przesyłek, powinno zawierać analogiczne jak powyżej opisane, odpowiadające rodzajowi przewozu.
Należy zaznaczyć, że jeżeli odpowiednio reklamacja lub wezwanie do zapłaty nie odpowiadało określonym w rozporządzeniu wykonawczym wymaganiom, jednak została wszczęta procedura ich rozpoznania, która została zakończona bądź upłynął bezskutecznie termin 3 miesięczny, strony mogą skutecznie dochodzić swoich roszczeń przed sądem. Za bezskuteczny upływ terminu należy uznać sytuację, kiedy dłużnik nie zapłacił w tym okresie dochodzonych należności.
Niezwykle istotnym w świetle powyższych rozważań jest fakt, że prawo przewozowe nie definiuje pojęcia „poszkodowanego” a „osoby uprawnionej do dochodzenia roszczeń” i co do zasady, będzie to osoba, która zawarła z przewoźnikiem umowę przewozu. Taka zasada będzie miała zastosowanie zawsze do przewozu osób indywidualnie, kiedy uprawnionym jest podróżny, natomiast przy przewozie grupowym występuje enumeratywne wyszczególnienie roszczeń, które przysługują odpowiednio organizatorowi przewozu oraz jego uczestnikom.
Inna regulacja obowiązuje w zakresie przewozu przesyłek. W art. 82 prawa przewozowego określono dwa rodzaje roszczeń, o zwrot całości należności lub jej części. Zasadniczo do zapłaty przewoźnego (oraz innych należności) jest zobowiązany nadawca. Strony umowy mogą jednak tę kwestię uregulować odmiennie, tzn. określić inny niż nadawca podmiot odpowiedzialny za uiszczenie wyżej wskazanych należności (wszystkich lub tylko części).
Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że w zakresie przewozu przesyłek, kwestia czynnej legitymacji procesowej nie jest jednolita i może się różnie kształtować, w zależności od tego, który z podmiotów jest zobowiązany do zapłaty określonych należności.
Zgodnie z treścią art. 75 ust.3 pkt 3 lit b prawa przewozowego, pozostałe roszczenia z tytułu umowy przewozu przesyłek towarowych będą przysługiwały odpowiednio nadawcy lub odbiorcy – w zależności od tego, któremu z nich przysługuje prawo rozporządzania przesyłką. Jest to najczęściej spotykany w praktyce rodzaj roszczenia wnoszonego przeciwko przewoźnikowi, ponieważ odnoszą się do szkody w przesyłce lub opóźnienia w przewozie.
Należy w tym miejscu odnieść się do rozumienia pojęcia „rozporządzania” przesyłką. Otóż pojęcie to należy rozumieć w znaczeniu określonym w prawie przewozowym, a nie w prawie cywilnym, czyli zgodnie z treścią art. 53 ustawy. Prawo do rozporządzania rzeczą w tym znaczeniu oznacza prawo do odstąpienia od umowy przewozu lub też wprowadzenia do niej zmian.
Warto zwrócić uwagę na sytuację, kiedy ta sama osoba będzie występowała w roli nadawcy i odbiorcy. W takiej sytuacji, wszelkie uprawnienia przewidziane w art. 75 ust. 3 pkt 2 prawa przewozowego będą przysługiwały temu podmiotowi, pod warunkiem, że płatnikiem nie była inna osoba.
Należy zaznaczyć, że często dochodzi do dokonania ubezpieczenia przesyłek oddawanych do przewozu. W takim przypadku nie dochodzi do zwolnienia przewoźnika z odpowiedzialności z tytułu umowy przewozu, natomiast osoba uprawniona do dochodzenia roszczeń, może dokonać wyboru podmiotu wobec którego będzie dochodziła należnych je roszczeń. Może ich dochodzić przeciwko przewoźnikowi lub też przeciwko ubezpieczycielowi.
W takiej sytuacji koniecznym jest zachowanie przesłanek określonych w przepisie art. 75 ust. 3 pkt 2 prawa przewozowego, który określa podmioty, którym przysługuje określony rodzaj roszczenia. Musi również dojść do wyczerpania trybu reklamacyjnego, czyli jeżeli uprawniony nie wniósł wcześniej reklamacji w stosunku do przewoźnika, musi to uczynić ubezpieczyciel, aby mógł on skutecznie dochodzić roszczeń wobec przewoźnika.