24 kwiecień 2023
Zasada swobody umów zezwala zawrzeć w umowie zapis wprowadzający karę umowną. W związku z tym, że wzmacnia ona pozycję wierzyciela, zapewniając mu rekompensatę za szkodę z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego, jest stosowana również w umowach transportowych. Zastrzegając karę umowną, należy pamiętać jednak o kilku ważnych, związanych z tą sankcją cywilnoprawną kwestiach.
Czym jest kara umowna?
Kara umowna jako instytucja prawa zobowiązań została wprowadzona do Kodeksu cywilnego w art. 483. Poprzez karę umowną należy rozumieć zastrzeżenie w treści umowy, że szkoda, jaką wierzyciel poniesie z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego, zostanie naprawiona przez dłużnika poprzez zapłatę określonej sumy pieniężnej. Bez zgody wierzyciela dłużnik nie może zwolnić się ze zobowiązania przez zapłatę kary umownej.
Mając na uwadze powyższe, należy dlatego wyraźnie podkreślić, że kara umowna może służyć zabezpieczeniu wyłącznie zobowiązań niepieniężnych. W odniesieniu do zobowiązań pieniężnych Kodeks cywilny przewiduje natomiast odsetki za opóźnienie. Do jej uruchomienia niezbędne jest ponadto wystąpienie szkody.
Warto zwrócić także uwagę na sposób ujęcia kary umownej w umowie. Jeżeli zostanie ona zastrzeżona z tytułu niewykonania zobowiązania niepieniężnego, wtedy też wierzyciel będzie mógł żądać od dłużnika tylko jednego: zapłaty tej kary albo wykonania zobowiązania, gdy zdecyduje się, aby nie korzystać z uprawnienia w postaci kary umownej. Jeżeli natomiast kara umowna zostałaby przewidziana na wypadek nienależytego wykonania zobowiązania, wtedy też wierzyciel ma prawo domagać się zarówno zapłaty odpowiedniej sumy przewidzianej z tytułu kary umownej, jak i spełnienia świadczenia. Stanowi o tym art. 477 § 1 KC, mówiący, że w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Funkcje kary umownej
W doktrynie wskazuje się na cztery zasadnicze funkcje, jakie realizuje kara umowna: stymulacyjną, kompensacyjną, symplifikacyjną (procesową) i represyjną.
Istotą kary umownej jest skłonienie drugiej strony do tego, aby należycie wywiązała się ze swojego świadczenia wynikającego z treści umowy. Kara umowna ma stanowić dla kontrahenta bodziec do wykonania zobowiązania, dyscyplinować go. Dla wierzyciela jest ona z kolei surogatem odszkodowania, dodatkowym zabezpieczeniem jego interesów.
W odniesieniu do kary umownej trzeba ponadto podkreślić, że wprowadzenie jej do zapisów umowy znacząco ułatwia dochodzenie odszkodowania. Wynika to z faktu, że wierzyciel nie ma obowiązku udowadniania w takiej sytuacji faktu wystąpienia szkody, czy też jej wysokości. Musi wykazać przede wszystkim, że dłużnik nie wykonał zobowiązania lub nie wykonał go należycie. Oczywiście warunkiem powołania się na karę umowną jest również jej prawidłowe zastrzeżenie. Sposób ujęcia kary umownej powinien być precyzyjny, to znaczy dokładnie określający okoliczności, kryteria i zdarzenia, w których znajdzie ona zastosowanie.
Kiedy można zastrzec karę umowną w transporcie?
W transporcie kary umowne nie są zjawiskiem rzadkim, chociaż niestety wiele z nich okazuje się bezpodstawnych. Należy pamiętać, że mimo swobody w kształtowaniu stosunku umownego wyrażonej w art. 3531 KC, cel takiego stosunku prawnego lub jego treść nie mogą sprzeciwiać się jego naturze, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Pewne ograniczenia wynikają tu ponadto z ustawy Prawo przewozowe oraz odnoszącej się do międzynarodowych przewozów drogowych Konwencji CMR. Klasycznym przykładem bezpodstawnego zastrzeżenia kary umownej jest wprowadzenie jej na wypadek opóźnienia w dostawie, ponieważ kwestie te regulują już zarówno przepisy krajowe, jak i międzynarodowe dotyczące transportu, przewidując w takim przypadku odszkodowanie. W razie opóźnienia dostawy, jeżeli osoba uprawniona udowodni, że wynikła stąd dla niej szkoda, przewoźnik zobowiązany jest zapłacić odszkodowanie, które nie może przewyższyć kwoty przewoźnego – tak wynika z treści art. 23 ust. 5 Konwencji CMR. W dalszej części tego aktu, w art. 41 zastrzeżono z kolei, że jest nieważna i pozbawiona mocy każda klauzula, która pośrednio lub bezpośrednio naruszałaby postanowienia niniejszej Konwencji. Zgodnie z treścią art. 83 ust. 1 Prawa przewozowego, jeżeli wskutek zwłoki w przewozie powstała szkoda inna niż w przesyłce, w takiej sytuacji przewoźnik jest zobowiązany do zapłacenia odszkodowania do wysokości podwójnej kwoty przewoźnego. Ograniczenie to nie znajdzie jednak zastosowania, jeżeli szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika.
Karę umowną można natomiast zastrzec w transporciem.in. na wypadek opóźnienia w podstawieniu pojazdu na załadunek, posłużenia się do wykonania zlecenia innymi środkami transportu niż ustalonymi, w szczególności pod względem ich funkcji, dokonania w trasie niezaplanowanego przeładowania towaru, czy też złamania zakazu konkurencji przez byłego pracownika.
W odniesieniu do wprowadzonych do umowy kar niezwykle istotne jest dlatego to, aby przed akceptacją zaproponowanych przez kontrahenta warunków, dokonać oceny ich prawidłowości i zasadności. Jeżeli nie są Państwo pewni niektórych zapisów, zachęcamy do skontaktowania się z naszą kancelarią prawną LEGALTRANS i skorzystania z pomocy prawnej. Przygotowywanie i opiniowanie umów transportowych to jedna z podstawowych usług, jaką świadczymy na rzecz naszych klientów.
Wysokość kary umownej
Wierzycielowi z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania należy się kara umowna w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości, bez względu na wysokość poniesionej szkody. Wysokość kary umownej ustalają więc samodzielnie strony umowy. Co istotne, nie pozostaje ona zależna od wysokości poniesionej szkody.
Wysokość kary umownej powinna zostać określona konkretną sumą lub wskazywać na sposób jej obliczenia, na przykład „w wysokości 20% wartości zobowiązania (świadczenia głównego)”. Potwierdził to również m.in. SA we Wrocławiu w wyroku z dnia 28 października 2022 r., sygn. akt I AGa 118/22, stwierdzając, że obiektywne oznaczenie kary nie musi polegać na sztywnym określeniu sumy pieniężnej stanowiącej karę umowną, lecz może nastąpić pośrednio przez wskazanie podstaw jej określenia w taki sposób, by zarówno strony umowy, jak i sąd rozpoznający spór między nimi, byli w stanie obliczyć wysokość kary umownej.
Krakowski SA w wyroku z dnia 8 września 2022 r., sygn. akt I AGa 85/21 wskazał z kolei, że kara umowna powinna być możliwa do wyliczenia już w momencie zawarcia umowy, a jej wysokość nie powinna wymagać dowodzenia.
Kara umowna powinna przybierać wyłącznie postać pieniężną. Nie jest dopuszczalne, aby dłużnik w ramach kary umownej był zobowiązany do spełnienia świadczenia innego niż pieniężne.
Niedopuszczalnym jest w dodatku żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary, chyba że strony postanowiły inaczej.
Kiedy dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej?
W art. 484 § 2 KC przewidziano dwie sytuacje, w których dłużnik może żądać zmniejszenia ustalonej kary umownej przez sąd, określane jako jej miarkowanie. Ma do tego prawo, jeżeli:
- zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, a ponadto
- gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.
Z rażąco wygórowaną karą będziemy mieć do czynienia m.in. wtedy, gdy poniesiona przez wierzyciela szkoda jest niewspółmierna w stosunku do zastrzeżonej kary.
Miarkowania nie przeprowadza się jednak z urzędu, a wyłącznie na skutek odpowiedniej ingerencji dłużnika. Dłużnik powinien odpowiednio skonkretyzować swoje żądanie, a także je udowodnić.
Jak podkreślono w wyroku SA w Warszawie z dnia 22 września 2022 r., sygn. akt V ACa 109/22, celem miarkowania kary umownej, czyli jej zmniejszenia, jest ochrona dłużnika ze względu na zasady słuszności. Oceniając, czy za zastosowaniem w sprawie art. 484 § 2 KC, przemawia godny ochrony interes dłużnika (zobowiązanego do zapłaty kary umownej), Sąd powinien uwzględnić ogół majątkowych i niemajątkowych interesów wierzyciela.
Bezpieczne zawieranie umów transportowych i dochodzenie roszczeń z kancelarią LEGALTRANS
Każda zawierana umowa wymaga odrębnej, indywidualnej analizy, w szczególności w odniesieniu do zastrzeżonych w niej kar umownych. Nie wolno zapominać, że o skuteczności kary umownej w zleceniach transportowych przesądzają nie tylko zapisy Kodeksu cywilnego, ale i Prawa przewozowego oraz Konwencji CMR. Zasadność przewidzianych w umowie sankcji zawsze powinno dlatego badać się z uwzględnieniem powyższych.
Jeżeli mają Państwo jakiekolwiek wątpliwości w zakresie przedstawionych przez przyszłego kontrahenta warunków współpracy, zachęcamy do jak najszybszego skonsultowania ich z ekspertami. Nasza kancelaria prawna LEGALTRANS, która obsługuje przewoźników drogowych z całej Polski, specjalizuje się również w sporządzaniu i opiniowaniu umów transportowych. Jesteśmy ponadto gotowi pomóc w podjęciu odpowiednich środków, w przypadku, gdy Państwa kontrahent wystąpił już z roszczeniami z tytułu kary umownej, jak i w sytuacji odwrotnej. Zapraszamy do kontaktu!