Branża transportowa bardzo dobrze zna się z karami umownymi, które są tutaj stosowane na szeroką skalę. Niestety nie zawsze tak, jak być powinny. Pewne wątpliwości odnośnie do stosowania kar umownych pojawiają się, gdy przewóz ma być realizowany poza granicami kraju. Czy Konwencja CMR, którą stosujemy do transportu międzynarodowego, zezwala na tego rodzaju narzędzie prawne?
Możliwość zastrzeżenia kary umownej wynika wprost z art. 483 KC, który to stanowi, że „można zawrzeć w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy – kary umownej”. Kara umowna ma zatem na celu dodatkową ochronę, zabezpieczenie swoich interesów, gdyby kontrahent dopuścił się pewnych zaniedbań i nie wywiązał się ze swoich obowiązków. Jest to tym samym narzędzie dyscyplinujące dłużnika. Istotne w przywołanym przepisie pozostaje to, iż wiąże on kary umowne wyłącznie ze zobowiązaniami o charakterze niepieniężnym, czyli takimi, których nie wyrażono w pieniądzu.
Jak prawidłowo zastrzec w umowie przewozu karę umowną?
Mimo że kary umowne nie są w transporcie niczym obcym, nadal zdarza się, że bywają wprowadzane do umów w sposób nieprawidłowy. Należy oczywiście zdawać sobie sprawę z tego, że niepoprawne zastrzeżenie kary umownej wiąże się z tym, iż taka kara nie będzie mogła zostać uznana za skuteczną.
- Kara umowna może zostać zastrzeżona w umowie jedynie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego.
- Kara umowna zastrzeżona w umowie musi mieć charakter konkretny i ścisły oraz zostać wyrażona w pieniądzu, wraz ze wskazaniem sposobu jej obliczania – można przedstawić ją w określonej kwocie lub jako procent od jakiejś wartości (na przykład „200 zł za każdą rozpoczętą dobę” lub „10% wartości przewożonego ładunku”), a także przewidziana z góry, w chwili zawierania umowy.
- Kara umowna powinna zostać ustalona w rozsądnej wysokości – gdyby okazała się ona zbyt wygórowana, dłużnik ma prawo domagać się jej obniżenia.
- Kara umowna nie powinna być sprzeczna z prawem i zasadami współżycia społecznego – orzecznictwo dopuszcza podniesienie zarzutu nadużycia prawa podmiotowego w sprawie o zasądzenie kary umownej, a więc rozpatrywanie jej przez pryzmat art. 5 KC, który chroni przed nadużyciem prawa podmiotowego.
- W orzecznictwie nadal pojawiają się natomiast pewne rozbieżności w odniesieniu do tego, czy, aby móc żądać zapłaty kary umownej, konieczne jest wystąpienie po stronie wierzyciela szkody (m.in. Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2019 r., sygn. akt IV CSK 574/17), choć dominujący zdaje się pogląd, który pozwala wierzycielowi domagać się zapłaty kary umownej bez względu na fakt wystąpienia szkody.
- Kodeks cywilny, w art. 484 § 1 wskazuje ponadto, że kara umowna należy się wierzycielowi bez względu na wysokość poniesionej szkody.
Czy już zastrzeżoną karę umowną można zmniejszyć?
Zgodnie z ogólną zasadą, na mocy art. 484 § 1 KC, gdyby doszło do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości, bez względu na wysokość poniesionej szkody.
W przepisach przewidziano jednak dwie sytuacje, w których dłużnik może zawnioskować o obniżenie wysokości zastrzeżonej kary pieniężnej. Jest to tak zwane miarkowanie kary umownej. Będzie to dopuszczalne po pierwsze wtedy, gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, a po drugie – gdyby kara umowna okazała się rażąco wygórowana.
Należy również zwrócić uwagę, że co do zasady nie jest dopuszczalne żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary, chyba że strony umowy postanowią inaczej – wprost mówi o tym zdanie drugie art. 484 § 1 KC. Przepis ten jest istotny z punktu widzenia kary umownej w sytuacji, gdy szkoda, do jakiej doszło, przewyższa jej wysokość.
Kara umowna w umowie międzynarodowego przewozu drogowego
Wprowadzanie kar umownych do umów przewozu podlega pewnym ograniczeniom. Pierwsze z nich, wskazywane już kilkukrotnie, odnosi się do zakazu wiązania kar umownych ze zobowiązaniami pieniężnymi. Pozostałe wynikają natomiast ze specyfiki ukształtowania przepisów w odpowiednim dla rodzaju wykonywanego przewozu akcie prawnym.
Dla Konwencji CMR, która znajdzie zastosowanie w przewozach międzynarodowych, kluczowy pozostaje art. 41, który to nakazuje uznawać za nieważną i pozbawioną mocy każdą klauzulę, która pośrednio lub bezpośrednio naruszałaby postanowienia tej Konwencji. Nieważność takich klauzul nie pociąga jednak za sobą nieważności pozostałych postanowień umowy. W przepisie doprecyzowano, że nieważna będzie w szczególności każda klauzula, która ustępowałaby na rzecz przewoźnika korzyści z ubezpieczenia towaru lub taka, która przenosiłaby ciężar dowodu. Art. 41 Konwencji CMR nieco ogranicza w ten sposób zasadę swobody umów wyrażoną w art. 3531 KC.
Należy w tym miejscu zauważyć, że Konwencja CMR w sposób szczegółowy i wyczerpujący reguluje zagadnienia związane z odpowiedzialnością przewoźnika za szkodę powstałą od chwili przyjęcia towaru do przewozu, aż do chwili jego wydania, polegającą na całkowitym lub częściowym uszkodzeniu towaru bądź jego zaginięciu, a ponadto opóźnieniu w dostawie. Ustanawia również górne granice należnego z tych tytułów odszkodowania (art. 23 ust. 3 i 5 oraz art. 25 ust. 1 i 2 Konwencji CMR). Limity należnego odszkodowania, jak stanowi art. 29 ust. 1 Konwencji CMR, znajdą jednak zastosowanie, jeżeli przewoźnikowi nie można przypisać winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa. W związku z tym, w przypadku zastrzeżenia kary umownej na wypadek tych zdarzeń, mając na względzie treść art. 41 Konwencji CMR, takiego zapisu nie będzie można uznać za skuteczny.
W orzecznictwie podkreśla się zwłaszcza niezasadność kary umownej na wypadek opóźnienia w dostawie – i to również wtedy, gdy taka kara zostanie zastrzeżona prawidłowo, a więc w dopuszczalnej wysokości oraz z obowiązkiem wykazania powstałej szkody. Dzieje się tak dlatego, że Konwencja CMR wskazuje wprost w art. 23 ust. 5, że dla dochodzenia odszkodowania z tytułu opóźnienia w dostawie konieczne jest wykazanie przez uprawnionego powstałej szkody. Jak podkreślił również Sąd Okręgowy w Szczecinie w wyroku z dnia 12 lutego 2015 r., sygn. akt VIII Ga 416/14,: „Zastrzeżenie kary umownej dla naprawienia szkody wynikłej z faktu opóźnienia zmierza do modyfikacji zasad rozkładu ciężaru dowodu (i wyłączenia konieczności wykazywania faktu powstania szkody oraz jej wysokości)”.
Kiedy możliwe będzie zastrzeżenie kary umownej w przewozie międzynarodowym?
Biorąc pod uwagę dyskusyjne podejście do kar umownych na gruncie Konwencji CMR, rodzi się w tym miejscu pytanie, czy ich zastrzeganie w przewozach międzynarodowych jest w ogóle dopuszczalne i możliwe.
Kary umowne mogą pojawić się w umowie, której przedmiotem jest wykonanie międzynarodowego przewozu drogowego, jednakże z pewnością będzie wymagać to większej ostrożności i rozwagi. Zabronione jest zastrzeganie takich kar, które pozostawałyby w sprzeczności (bezpośrednio i pośrednio) z bezwzględnie obowiązującymi przepisami Konwencji.
Z kolei przykładem możliwej do zastrzeżenia kary umownej, powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego, jest m.in. kara umowna z tytułu zwłoki w podstawieniu samochodu na miejsce załadunku, ponieważ, jak zostało już wspomniane, odpowiedzialność przewoźnika na gruncie Konwencji CMR rozciąga się na czas między przyjęciem towaru a jego wydaniem (wyrok z dnia 11 sierpnia 2022 r., sygn. akt II CNPP 6/22). Dodatkowo, Konwencja nie reguluje kwestii odpowiedzialności przewoźnika za nieterminowe stawienie się na miejscu załadunku, stąd też można zabezpieczyć je poprzez zastrzeżenie kary umownej.
Innego rodzaju przypadki, w których zastrzeżenie kary umownej wydaje się w transporcie zasadne i nie narusza jednocześnie przepisów Konwencji CMR, to m.in. kara umowna na wypadek złamania zakazu konkurencji (popularna zwłaszcza w zleceniach spedycyjnych), czy też kara umowna na wypadek wykonania przewozu innym środkiem transportu niż pierwotnie uzgodniony (zwłaszcza gdy zlecenie dotyczyło transportu specyficznych produktów, wymagających odpowiednich warunków przewozu). Rzetelnie sporządzona umowa stanowi najskuteczniejsze zabezpieczenie Państwa interesów na złe czasy. Zachęcamy dlatego, by za każdym razem konsultować jej treść z naszą, wyspecjalizowaną w obsłudze prawnej firm transportowych kancelarią LEGALTRANS!