Pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę podlega przepisom Kodeksu pracy. A te mówią wprost, że jest on zobowiązany wykonywać pracę sumiennie oraz stosować się do poleceń swoich przełożonych dotyczących pracy. Może zdarzyć się jednak, że polecenie wydane przez pracodawcę z pewnych względów wywoła u zatrudnionego w firmie kierowcy opór przed jego wykonaniem. Czy ma on w takiej sytuacji prawo odmówić realizacji powierzonego mu zadania?
Obowiązki pracownika względem pracodawcy
Obowiązek stosowania się do poleceń przełożonych dotyczących pracy, wyrażony w art. 100 § 1 KP, nie ma charakteru bezwzględnego. Przepisy przewidują w tym zakresie pewne wyjątki. Pracownik jest zobligowany wykonywać powierzone mu czynności przede wszystkim wtedy, gdy nie pozostają one w sprzeczności z (1) przepisami prawa lub (2) umową o pracę. W każdym przypadku muszą one oczywiście dotyczyć jego pracy. Gdyby więc pracodawca zlecił kierowcy realizację zadań, prowadzących do naruszenia obowiązujących przepisów, czy też postanowień zawartej umowy o pracę albo mających prywatny charakter, niezwiązany z pracą (na przykład wykonanie zakupów), ma on prawo odmówić wykonania takiego polecenia.
Jakie polecenia służbowe pracodawcy mogą spotkać się z odmową kierowcy?
Aby powołać się na prawo do odmowy wykonania polecenia służbowego, polecenie to musi pozostawać w sprzeczności z przepisami prawa (nie tylko prawa pracy, ale porządkiem prawnym rozumianym szeroko), a więc być bezprawne, lub umową o pracę.
Przykładem polecenia sprzecznego z przepisami prawa może być m.in. polecenie nakazujące kierowcy jazdę pojazdem ciężarowym bez używania karty kierowcy, czy też jazdę na magnesie. Sprzeczne z prawem będzie również polecenie, którego treść dotyczy podrabiania dokumentów przewozowych, pociąga za sobą konieczność naruszenia norm czasu pracy i odpoczynku lub przepisów prawa drogowego.
Za polecenie sprzeczne z postanowieniami zawartej umowy o pracę można z kolei uznać polecenie, polegające w szczególności na podjęciu się pracy niezgodnej z posiadanymi przez pracownika kwalifikacjami. W przypadku kierowców zawodowych kwalifikacje te będą odnosić się głównie do kategorii prawa jazdy. Jako niedopuszczalne należy zaklasyfikować tym samym na przykład zlecenie kierowania pojazdem ciężarowym kat. C lub D kierowcy uprawnionemu wyłącznie do prowadzenia busów, na które wymagana jest kat. B. Tak samo potraktujemy również polecenie, którego celem jest wykonanie przewozu towarów niebezpiecznych przez kierowcę bez wymaganego zaświadczenia ADR.
Polecenie pracodawcy sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
Polecenie pracodawcy może zostać uznane nie tylko za bezprawne lub naruszające postanowienia umowy o pracę, ale i sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Również wtedy pracownikowi przysługuje prawo do odmowy wykonania powierzonego mu zadania. Zgodnie z treścią art. 8 KP, nie jest dozwolone czynienie ze swojego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takiego działania lub zaniechania uprawnionego nie uważa się za wykonywanie prawa i nie korzysta ono z ochrony. Przestrzeganie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego jest zarazem jednym z podstawowych obowiązków każdego pracownika.
Jednak w związku z tym, że przepisy nigdzie nie odnoszą się do konkretnych przykładów zachowań, które należałoby klasyfikować jako naruszające zasady współżycia społecznego, powołanie się na nie w każdym przypadku należy interpretować indywidualnie. Przykładem polecenia, które mogłoby zostać tak potraktowane, jest polecenie pracy ponad obowiązujące pracownika normy lub częste wysyłanie go na delegacje zagraniczne, wiedząc, że opiekuje się on samodzielnie małym dzieckiem lub poważnie chorym członkiem rodziny.
Polecenie pracodawcy naruszające zasady bezpieczeństwa
W Kodeksie pracy przewidziano w dodatku inne przypadki, w których odmowa wykonania polecenia służbowego przez kierowcę będzie mogła zostać uznana za zasadną. Kolejna taka sytuacja nastąpi, gdy wykonanie polecenia pracodawcy zagraża zdrowiu lub życiu pracownika, co wynika bezpośrednio z brzmienia art. 210 § 1 KP. Zgodnie z treścią tego przepisu, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Taka sytuacja będzie mieć miejsce m.in. wtedy, gdy kierowca zostanie zmuszony do poruszania się niesprawnym technicznie pojazdem.
Prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, dotyczy także pracowników wykonujących prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej, w przypadku, gdy ich stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób (art. 210 § 4 KP). Na mocy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. (Dz.U. 1996 nr 62 poz. 287), za prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej uznaje się prace kierowców: autobusów, pojazdów przewożących materiały niebezpieczne oraz pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 16 ton i długości powyżej 12 m, trolejbusów i motorniczych tramwajów.
Pracodawca może powierzyć pracownikowi pracę inną niż wynikająca z umowy
Mimo że polecenie służbowe niezgodne z postanowieniami zawartej pomiędzy stronami stosunku pracy umowy jest przesłanką do odmowy jego realizacji, w miejscu tym należy przypomnieć o wyjątku przewidzianym w art. 42 § 4 KC. Przepis ten zezwala pracodawcy, w przypadkach uzasadnionych jego potrzebami, na powierzenie pracownikowi pracy innej niż określona w umowie, na okres nieprzekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym, jeżeli nie powoduje to obniżenia wynagrodzenia i odpowiada kwalifikacjom pracownika.
Polecenie pracodawcy – na piśmie czy ustnie?
Przepisy prawa pracy nie doprecyzowują, w jakiej formie pracodawca powinien wydawać dyspozycje swoim pracownikom. W praktyce może on robić to zarówno pisemnie, jak i ustnie. Takie polecenia są uważane za tak samo ważne i wiążące, jednakże dla celów dowodowych rekomendowane jest potwierdzenie wydania polecenia na piśmie. Może mieć to znaczenie w sytuacjach, w których pracownik będzie chciał odmówić wykonania powierzanego mu zadania ze względu na jedną z powyższych okoliczności.
Konsekwencje odmowy wykonania polecenia służbowego
Nie ulega wątpliwości, że na mocy obowiązujących przepisów, pracownik jest zobligowany stosować się do poleceń służbowych swojego przełożonego, jeżeli tylko nie są one bezprawne lub nie naruszają postanowień umowy o pracę (z wyjątkiem art. 42 § 4 KC), zasad bezpieczeństwa, czy zasad współżycia społecznego oraz dotyczą wykonywanej przez niego pracy. Odmowa wykonania takiej dyspozycji bez uzasadnionej przyczyny może zostać potraktowana jako naruszenie obowiązków pracowniczych, za które pracownikowi grozi przede wszystkim upomnienie lub nagana albo kara pieniężna. Przypominamy w dodatku, że naruszenie przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych, które zostanie zaklasyfikowane jako ciężkie, jest przesłanką do rozwiązania z nim umowy o pracę bez wypowiedzenia, a więc w trybie zwolnienia dyscyplinarnego, co wynika z treści art. 52 § 1 pkt 1 KP.
Co jednak w sytuacji, gdy polecenie pracodawcy narusza obowiązujące przepisy lub treść umowy o pracę, jednak mimo to, w związku z odmową jego wykonania, pracodawca nałożył na pracownika karę? Wtedy też rozwiązaniem tego sporu zajmą się sądy pracy, właściwe do rozstrzygania sporów ze stosunku pracy, z wyjątkiem spraw dotyczących ustanawiania nowych warunków pracy i płacy oraz stosowania norm pracy. Wcześniej jednak pracownik powinien skorzystać z prawa sprzeciwu, które przysługuje mu, jeżeli zastosowanie kary nastąpiło z naruszeniem przepisów prawa. Sprzeciw wnosi się w ciągu 7 dni od dnia zawiadomienia go o ukaraniu. Dopiero, jeżeli zostanie on odrzucony, pracownik może, w ciągu 14 dni od dnia zawiadomienia o tym fakcie, wystąpić do sądu pracy o uchylenie zastosowanej wobec niego kary.
Kolejnym z organów, który został powołany, aby pomagać pracownikom w dochodzeniu ich praw, jest Państwowa Inspekcja Pracy. W razie naruszenia przez pracodawcę przepisów dotyczących pracy zatrudniony ma możliwość złożenia stosownej skargi. Z początku, zanim zwrócimy się do sądu pracy, czy PIP, warto jednak dążyć do rozwiązania sporu wynikającego z wydanego polecenia w sposób polubowny. Nie wolno wykluczyć, że pracodawca, występując z określoną dyspozycją, nie zdawał sobie sprawy z zaistniałych okoliczności lub dopuścił się pewnego rodzaju przeoczenia. Jeżeli mają Państwo w tym zakresie wątpliwości, zapraszamy do kontaktu i skorzystania z pomocy prawnej naszej kancelarii LEGALTRANS, która specjalizuje się w rozwiązywaniu problemów w firmach transportowych!