Podczas wykonywania przewozów drogowych może dojść do różnego rodzaju zdarzeń, w tym powstania przeszkód w przewozie. Ustawodawca, zarówno na gruncie przepisów krajowych, jak i międzynarodowych, wprowadził także pojęcie przeszkód w wydaniu towaru. Od przeszkód w przewozie różni je to, że pojawiają się najczęściej na ostatnim, końcowym etapie realizowania przewozu, po wykonaniu jego przeważającej części. Jeżeli do powstania przeszkód w wydaniu przesyłki dochodzi w transporcie międzynarodowym, wskazówek dotyczących postępowania na wypadek takich zdarzeń będziemy szukać co do zasady w Konwencji CMR.
Przyczyny przeszkód w wydaniu przesyłki w transporcie międzynarodowym
Zaistnienie przeszkód w wydaniu przesyłki w transporcie międzynarodowym może wynikać z przyczyn obiektywnych lub subiektywnych. Za przyczynę obiektywną uznamy na przykład wystąpienie problemów z rozładunkiem towaru po jego przybyciu do miejsca przeznaczenia, ze względu na brak odpowiednich narzędzi, środków technicznych, ludzi. Przyczyną subiektywną będzie z kolei sytuacja, kiedy to sam odbiorca odmawia przyjęcia towaru. W doktrynie podkreśla się jednak, że art. 15 ust. 1 Konwencji CMR, regulujący kwestię przeszkód w wydaniu towaru, znajduje zastosowanie tylko do przypadków, w których wydanie przesyłki nie jest możliwe. Taka sytuacja nie nastąpi, jeśli przykładowo odbiorca będzie chciał ją odebrać, ale w późniejszym terminie.
Niezależnie jednak od tego, czy mamy do czynienia z przyczynami obiektywnymi, czy subiektywnymi, żadna z tych sytuacji nie jest pożądana dla przewoźnika, ponieważ wydłuża czas realizacji zlecenia, a także czas, przez jaki będzie musiał on sprawować pieczę nad towarem. Do momentu rozwiązania problemu nie ma on w dodatku możliwości podjęcia się następnego, nowego przewozu. Cytując Sąd Apelacyjny w Poznaniu „Prawidłowe wykonanie umowy przewozu ma miejsce wówczas, gdy przewoźnik dostarcza towar odbiorcy pod adres wskazany w liście przewozowym” (wyrok z dnia 8 września 2017 r., sygn. akt I ACa 281/17).
Jak powinien zachować się przewoźnik, który napotkał problemy w wydaniu przesyłki?
Jeżeli po przybyciu do miejsca przeznaczenia wystąpią przeszkody w wydaniu przesyłki, to znaczy, jeżeli jej wydanie będzie niemożliwe, pierwsze i najważniejsze, co powinien zrobić w takiej sytuacji przewoźnik, to zwrócić się do nadawcy z żądaniem udzielenia odpowiednich instrukcji. Zgodnie z przepisami Konwencji CMR to nadawca jest podmiotem upoważnionym do rozporządzania towarem, co do zasady do chwili, kiedy drugi egzemplarz listu przewozowego zostanie wydany odbiorcy.
Przewoźnikowi przysługuje jednocześnie prawo do zwrotu kosztów spowodowanych wystąpieniem przez niego z takim żądaniem lub wykonaniem instrukcji, o ile koszty te nie wyniknęły z jego winy.
W żądaniu udzielenia instrukcji nie może zabraknąć dokładnego opisania, wyjaśnienia, na czym konkretnie polega przeszkoda w wydaniu towaru.
Nadawca, wydając instrukcje dla przewoźnika, powinien pamiętać, aby spełniały one wymagania nakładane przez Konwencję CMR w art. 12, a więc były przede wszystkim możliwe do wykonania w chwili, kiedy przewoźnik je otrzyma, a także nie przeszkadzały normalnej eksploatacji przedsiębiorstwa przewoźnika ani nie przynosiły szkody nadawcom lub odbiorcom innych przesyłek. Instrukcje nie mogą w dodatku powodować podziału przesyłki. W tym miejscu warto przytoczyć wypowiedź Sądu Rejonowego w Szczecinie (wyrok z dnia 19 grudnia 2013 r., sygn. akt X GC 442/13), który przyjął, że „Nadawca, wydając instrukcje, powinien kompleksowo potraktować zaistniały problem, a instrukcje winny określać szczegółowo postępowanie przewoźnika przede wszystkim z uwzględnieniem daty i szacunkowej godziny rozładunku. Nieprecyzyjne stwierdzenie „proszę czekać” i kolejne zapewnienie o – tym razem pewnym – terminie rozładunku towaru, słusznie budziło wątpliwości powódki, tym bardziej, że z każdą chwilą zwłoki powódka narażona była na stratę z przyczyn od niej niezależnych”. Instrukcje udzielane przez nadawcę na wypadek przeszkód w wydaniu towaru nie mogą być tym samym lakoniczne, mało konkretne. Nadawca jest zobowiązany formułować je w sposób pełny, prowadzący do wykonania odbioru dostarczonego towaru.
Odmowa przyjęcia towaru przez odbiorcę
Poza przeszkodami takimi jak trudności w rozładunku, wynikającymi czy to z braku środków technicznych, czy problemów z dotarciem do miejsca przeznaczenia, przeszkodą w wydaniu przesyłki będzie także sytuacja, w której odbiorca odmówi jej przyjęcia.
Przepisy międzynarodowe dokładnie regulują takie przypadki, przyznając nadawcy prawo do rozporządzania towarem bez obowiązku przedstawienia pierwszego egzemplarza listu przewozowego. Oczywiście również i wtedy przewoźnik ma obowiązek zwrócić się do nadawcy z żądaniem wydania instrukcji, ponieważ nie przysługuje mu wobec odbiorcy prawo żądania odbioru przesyłki (wyrok Sądu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 31 marca 2015 r., sygn. akt VI Ga 71/15).
Co istotne, nawet jeśli odbiorca odmówił uprzednio przyjęcia przesyłki, nadal może domagać się jej wydania. Uprawnienie to przysługuje mu jednak tylko do momentu, dopóki przewoźnik nie otrzyma przeciwnych instrukcji od nadawcy. Taką instrukcją może być m.in. polecenie zwrotu towaru do nadawcy.
Gdy prawo do rozporządzania towarem przysługiwało odbiorcy na mocy art. 12 ust. 3, a więc już od chwili wystawienia listu przewozowego, jeśli nadawca uczynił o tym wzmiankę w tym dokumencie, a przeszkoda w wydaniu towaru powstała po tym, jak odbiorca dał polecenie wydania towaru innej osobie, w takiej sytuacji odbiorca wstępuje w miejsce nadawcy a ta inna osoba w miejsce odbiorcy.
Odpowiedzialność odszkodowawcza przewoźnika
Przewoźnik, który mimo wystąpienia przeszkód w wydaniu towaru, nie zwróci się o instrukcje do nadawcy, ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą. Odpowiada także wtedy, gdy nie wykona instrukcji otrzymanych od osoby uprawnionej do ich wydania. Poza odpowiedzialnością za niezwrócenie się do nadawcy o wydanie instrukcji przewoźnik musi liczyć się ponadto z konsekwencjami naruszeń art. 15 Konwencji CMR, jeżeli w ich wyniku dojdzie do uszkodzenia towaru lub opóźnienia w jego dostawie. Wtedy też należy odwołać się do art. 17 Konwencji CMR.
Prawo przewoźnika do bezzwłocznego wyładowania towaru
Jednym z uprawnień przewoźnika, wynikającym z zaistnienia przeszkód w wydaniu towaru po dotarciu do miejsca przeznaczenia, jest możliwość bezzwłocznego wyładowania go na rachunek osoby uprawnionej (uprawnionej do rozporządzania towarem), o czym stanowi art. 16 ust. 2 Konwencji CMR. Powołując się po raz kolejny na przywołany już powyżej wyrok szczecińskiego Sądu Rejonowego z 2013 r., należy przyjąć, że „Jedynym w zasadzie warunkiem określającym uprawnienie do wyładunku towaru na rachunek osoby uprawnionej w innym miejscu jest zwrócenie się do nadawcy o wyżej omawiane instrukcje”.
Skutek tych działań stanowi zakończenie przewozu (wyładowanie towaru jest traktowane jako wydanie go odbiorcy) oraz obciążenie towaru należnościami wynikającymi z listu przewozowego i wszystkimi innymi kosztami. W związku z powyższym wygasa ponadto ciążąca na przewoźniku odpowiedzialność, zgodnie z art. 17 Konwencji CMR. Wyjątek stanowią szkody, które powstały z winy przewoźnika w związku z wyładunkiem.
Przewoźnik w przypadku wyładowania towaru bierze wtedy na siebie jego dozór. Może jednak powierzyć przesyłkę osobie trzeciej (na przykład innej spedycji). Wówczas będzie odpowiadać jedynie za rozsądny wybór tej osoby. W ostatnim przypadku przewoźnik odpowiada na podstawie winy w wyborze, co wymaga zachowania z jego strony należytej staranności.
Warto nadmienić, że powyższy przepis doprowadził w literaturze do wyłonienia dwóch odmiennych stanowisk. Zwolennicy pierwszego (głównie literatura zagraniczna), uważają, że uprawnienie z art. 16 ust. 2 jest rozwiązaniem alternatywnym dla art. 14 ust. 1 i art. 15 Konwencji CMR. Oznacza to tym samym, że przewoźnik może samodzielnie zadecydować, czy najpierw zwrócić się o instrukcje do osoby uprawnionej, czy też od razu wyładować towar. Zgodnie z drugim stanowiskiem, zważając na konsekwencje, jakie wiążą się z wyładunkiem towaru, przewoźnik w pierwszej kolejności powinien zastosować się do dyspozycji z art. 14 ust. 1 i art. 15 Konwencji CMR (a więc działać na podstawie otrzymanych instrukcji), ponieważ jego obowiązkiem pozostaje realizacja przewozu zgodnie z postanowieniami zawartej umowy. Dopiero gdyby to nie przyniosło zamierzonego skutku, przewoźnik ma prawo powołać się na art. 16 ust. 2.
Prawo przewoźnika do sprzedaży towaru
W określonych sytuacjach przewoźnik może przystąpić także do sprzedaży towaru, bez obowiązku czekania na instrukcje nadawcy. Będzie mieć to miejsce, gdy przedmiotem przewozu są rzeczy narażone na psucie się (na przykład produkty spożywcze), a także, jeśli usprawiedliwia to stan towaru lub jeżeli koszty przechowywania przesyłki okażą się niewspółmiernie wysokie do jej wartości.
Przewoźnik może sprzedać towar również w innych przypadkach, jednak uprzednio powinien zwrócić się o instrukcje do osoby uprawnionej. Jeżeli w słusznym terminie nie otrzyma od niej przeciwnych instrukcji, których wykonanie mogłoby być słusznie wymagane, może przystąpić do sprzedaży.
W trakcie sprzedaży towaru przewoźnik powinien postępować zgodnie z przepisami prawa lub zwyczajami obowiązującymi w miejscu, w którym towar się znajduje.
Kwotę uzyskaną ze sprzedaży przewoźnik pozostawia do dyspozycji osoby uprawnionej. Uprzednio ma jednak prawo do potrącenia kosztów ciążących na towarze, a jeżeli są one wyższe od kwoty uzyskanej ze sprzedaży, przysługuje mu różnica.
LEGALTRANS – specjalistyczna pomoc prawna
Od przewoźników wykonujących przewozy poza granicami kraju wymaga się nie tylko znajomości polskiego ustawodawstwa normującego transport, ale i przepisów międzynarodowych. Niewątpliwie najważniejszym z nich jest właśnie Konwencja CMR. Nasza kancelaria prawna LEGALTRANS, jako że pozostaje ściśle ukierunkowana na obsługę prawną firm transportowych, biegle odnajduje się w tych regulacjach.
Jeżeli w związku z wykonywaniem przewozów międzynarodowych napotkają Państwo na swojej drodze jakiekolwiek trudności, problemy, czy niejasności, zachęcamy do skontaktowania się z naszymi ekspertami. Z doświadczenia wiemy, że wszelkie spory z zagranicznymi firmami transportowymi są najczęściej o wiele bardziej skomplikowane i złożone niż pomiędzy przewoźnikami z kraju, dlatego w razie ich zaistnienia warto niezwłocznie skorzystać z profesjonalnej pomocy prawnej.