Jak realizować prawo zastawu na ładunku? - Kancelaria Transportowa LEGALTRANS

9 maj 2023

Przepisy ustawy Prawo przewozowe, Konwencji CMR, a także Kodeksu cywilnego przyznają przewoźnikowi możliwość skorzystania z prawa zastawu na przesyłce w sytuacji, w której jego kontrahent uchylałby się od dokonania płatności za wykonane zlecenie. Jest to jedno z narzędzi mających na celu zabezpieczenie wierzytelności, jak również próbę wyegzekwowania należności przez wierzyciela. Aby realizacja prawa zastawu przyniosła jednak pożądane dla przewoźnika skutki, zastaw ten musi zostać dokonany legalnie, a więc bez naruszenia obowiązujących w tej materii przepisów.

Zastaw zwykły w Kodeksie cywilnym

Rozważania dotyczące zastawu należy rozpocząć od Kodeksu cywilnego, który w art. 306 § 1 wskazuje na jego istotę.

Zastaw stanowi jedną z form zabezpieczeń rzeczowych, umożliwiających uprawnionemu (wierzycielowi) skuteczniejszą ochronę jego interesów. Zaspokojenie zastawnika z rzeczy obciążonej następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym.

Zastaw to ograniczone prawo rzeczowe, mające na celu zabezpieczenie oznaczonej wierzytelności poprzez obciążenie rzeczy ruchomej prawem, na mocy którego wierzyciel (zastawnik) będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy:

bez względu na to, czyją stała się własnością, i
z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne.

Zastaw, w przeciwieństwie do hipoteki można ustanowić więc tylko na rzeczach ruchomych (lub prawach, jeśli są zbywalne – art. 327). Co ważne, przepisy prawa cywilnego zezwalają na ustanowienie zastawu zwykłego także wtedy, gdy ma to służyć zabezpieczeniu wierzytelności przyszłej lub warunkowej.

Zakresem zastawu, na co wskazuje art. 314, objęte są również: roszczenia o odsetki za trzy ostatnie lata przed zbyciem rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym lub upadłościowym, przyznane koszty postępowania w wysokości nieprzekraczającej dziesiątej części kapitału oraz inne roszczenia o świadczenia uboczne, w szczególności roszczenie o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz o zwrot nakładów na rzecz.

Zgodnie z ogólnymi postanowieniami kodeksowymi ustanowienie zastawu zwykłego wymaga sporządzenia umowy między właścicielem a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wydania rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły. Jeżeli rzecz znajduje się w dzierżeniu wierzyciela, do ustanowienia zastawu wystarcza sama umowa.

Podstawowym obowiązkiem zastawnika, któremu rzecz została wydana, jest czuwanie nad jej zachowaniem stosownie do przepisów dotyczących przechowywania za wynagrodzeniem. Po wygaśnięciu zastawu zastawnik powinien zwrócić rzecz zastawcy.

Ustawowe prawo zastawu na przesyłce przysługujące przewoźnikowi w Kodeksie cywilnym

Poza ogólnymi przepisami dotyczącymi zastawu zwykłego Kodeks cywilny przewiduje również odpowiednie regulacje w części poświęconej bezpośrednio umowie przewozu. Zgodnie z treścią art. 790 przewoźnikowi przysługuje ustawowe prawo zastawu na przesyłce, dopóki przesyłka znajduje się u niego lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów. Z prawa tego może on skorzystać:

dla zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu (w szczególności przewoźnego, składowego, opłat celnych i innych wydatków), jak również
dla zabezpieczenia takich roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom i przewoźnikom.

Prawo zastawu na przesyłce, o którym mowa w powyższym przepisie, powstaje tym samym z mocy samego prawa w momencie, w którym nastąpiło wydanie przesyłki przewoźnikowi (nie trzeba spisywać odrębnej umowy), natomiast wygasa, gdy przekaże on ją odbiorcy lub utraci możliwość rozporządzania nią na podstawie dokumentów.

Zastaw w ustawie przewozowej

W zbliżony sposób prawo zastawu reguluje także ustawa Prawo przewozowe, w art. 57 ust. 1 i 2. Na mocy tych przepisów przewoźnikowi przysługuje prawo zastawu na przesyłce w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu. Prawem tym nie zostały jednak objęte przesyłki organów władzy i administracji państwowej oraz organów wymiaru sprawiedliwości i ścigania.

Przewoźnik może realizować prawo zastawu, dopóki przesyłka znajduje się u niego lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać na podstawie dokumentów.

Kiedy zastaw na przesyłce w transporcie krajowym będzie legalny?

Analizując powyższe przepisy, a więc przepisy Kodeksu cywilnego w części odnoszącej się do umowy przewozu oraz przepisy Prawa przewozowego, a także, co ważne, odnosząc się do przyjętej dla tej problematyki linii orzeczniczej, możemy wyodrębnić kilka istotnych aspektów legalnego, ustanowionego zgodnie z prawem zastawu na przesyłce w transporcie krajowym.

Zanim przewoźnik podejmie decyzje o skorzystaniu z przysługującego mu prawa zastawu, powinien mieć na względzie, że:

prawo zastawu na przesyłce zabezpiecza wyłącznie bieżące należności;
możliwość dokonania zastawu przysługuje przewoźnikowi z mocy samego prawa, nie jest dlatego konieczne, aby szczegółowo regulować to uprawnienie w umowie lub sporządzać w tym celu odrębną umowę;
przewoźnik może skorzystać z prawa zastawu tylko dopóki przesyłka znajduje się u niego lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, a także, dopóki może rozporządzać nią na podstawie dokumentów;
zastawu na gruncie art. 790 Kodeksu cywilnego i art. 57 Prawa przewozowego nie stosuje się względem roszczeń zaległych wynikających ze wcześniejszych umów z tymi kontrahentami, jak również na przyszłość (m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 grudnia 2003 r., sygn. akt I ACa 696/03 wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 14 kwietnia 2016 r., sygn. akt I ACa 962/15);
zastawem można zabezpieczyć jedynie roszczenia wynikające z danej umowy przewozu;
ustawowe prawo zastawu przysługuje przewoźnikowi na przesyłce bez względu na to, czy zabezpieczone nim roszczenie wiąże się z całością, czy tylko z częścią przesyłki (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 marca 2016 r., sygn. akt VI ACa 238/15);
do powstania prawa zastawu na przesyłce nie jest także konieczne, aby wysyłający był jej właścicielem, wystarczy, że jest on uprawniony do rozporządzania przesyłką (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 marca 2016 r., sygn. akt VI ACa 238/15);
prawo zastawu nie upoważnia przewoźnika do korzystania z przesyłki, rozporządzania nią, czy też jej zniszczenia lub sprzedaży;
przewoźnik korzystający z prawa zastawu jest zobowiązany należycie dbać o przesyłkę i zabezpieczyć ładunek objęty zastawem;
prawo zastawu w transporcie nie przysługuje w przypadku płatności odroczonych;
jeżeli mimo dokonania zastawu druga strona nie uregulowała należności, przewoźnik może dochodzić swoich roszczeń według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym;
nielegalne przetrzymywanie ładunku przez przewoźnika, wynikające m.in. z samej obawy, że druga strona nie wywiąże się ze swojego świadczenia (zapłaty), może zostać potraktowane jako przestępstwo polegające na przywłaszczeniu.

Zastaw w prawie międzynarodowym

Prawo zastawu jest znane ponadto przepisom międzynarodowym, które jednak normują je w nieco odrębny sposób. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 14 kwietnia 2016 r., sygn. akt I ACa 962/15 uznał, że „art. 13 ust. 2 Konwencji CMR stanowi inaczej aniżeli Pr. przew., a to dlatego, że zawiera bardziej rygorystyczną, dalej idącą ochronę interesów odbiorcy przed kierowanymi do niego przez przewoźnika roszczeniami majątkowymi”.

W Konwencji CMR prawu zastawu poświęcono uwagę w art. 13 ust. 1 i 2, zgodnie z którego treścią po przybyciu towaru do miejsca przewidzianego dla jego wydania, odbiorca ma prawo żądać od przewoźnika wydania za pokwitowaniem drugiego egzemplarza listu przewozowego oraz towaru. Jeżeli stwierdzono zaginięcie towaru lub jeżeli towar nie przybył po upływie terminu przewidzianego w artykule 19, odbiorca może w imieniu własnym dochodzić wobec przewoźnika praw wynikających z umowy przewozu (ust. 1).

Odbiorca, który korzysta z praw, jakie mu przysługują w myśl ustępu 1 niniejszego artykułu, obowiązany jest zapłacić kwotę należności wynikającą z listu przewozowego. W przypadku sporu w tym przedmiocie przewoźnik obowiązany jest dostarczyć towar tylko wówczas, gdy odbiorca udzieli mu zabezpieczenia (ust. 2).

Mając na względzie treść tego przepisu, należy przyjąć, że na gruncie przepisów międzynarodowych przewoźnik ma prawo dokonać legalnego zastawu na przesyłce jedynie wtedy, gdy obowiązek zapłaty wynagrodzenia (przewoźnego) przez odbiorcę został ustanowiony w liście przewozowym, będącym dowodem zawarcia umowy oraz wtedy, gdy odbiorca nie uregulował w terminie kwoty wskazanej w liście przewozowym.

Specyficzne unormowanie prawa zastawu w Konwencji CMR powoduje, że bywa ono wykorzystywane przez przewoźników w niedozwolony, bezprawny sposób. Jeżeli zastaw na przesyłce został dokonany nielegalnie, jego konsekwencją stanie się opóźnienie w dostarczeniu towaru do miejsca przeznaczenia, za co przewoźnik będzie zobowiązany zapłacić odszkodowanie – i to nawet do pełnej wysokości poniesionej straty, a nie, jak wynika to z treści art. 23 ust. 5 Konwencji CMR, do kwoty przewoźnego. Takie stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 4 grudnia 2003 r., sygn. akt I ACa 696/03, uznając za niedopuszczalny zastaw na ładunku za zaległe należności, a wynikające z niego opóźnienie w dostawie jako przejaw rażącego niedbalstwa przewoźnika.

LEGALTRANS – pomoc prawna w dochodzeniu należnych roszczeń transportowych

Zaleganie z płatnościami to jedna z najbardziej uciążliwych sytuacji, z jaką muszą borykać się polscy przewoźnicy. Jeżeli Państwa kontrahent uchyla się od spełnienia swojego świadczenia, odpowiednie kroki powinny zostać podjęte jak najszybciej, bez zbędnej zwłoki, która gra w tym przypadku na Państwa niekorzyść. Mimo że firmy mogą dochodzić należności w transporcie samodzielnie, na własną rękę, to jednak z własnego doświadczenia wiemy, że skorzystanie z zewnętrznej pomocy podmiotów wyspecjalizowanych w działaniach windykacyjnych przynosi o wiele bardziej pożądane skutki. Daje jednocześnie gwarancję, że wszystkie czynności zostaną przeprowadzone bez naruszenia obowiązujących przepisów. Zapraszamy więc do kontaktu z naszą kancelarią transportową LEGALTRANS, która pomoże Państwu zarówno w legalnym wykonaniu prawa zastawu na przesyłce, jak i dochodzeniu wszelkich roszczeń w transporcie na drodze przedsądowej i sądowej.