Z definicją rażącego niedbalstwa nie spotkamy się w żadnej z obowiązujących ustaw, mimo że pojęciem tym posługiwano się już w prawie rzymskim (culpa lata). Aby zrozumieć jego istotę, musimy odwołać się przede wszystkim do orzecznictwa, które wypracowało w tym przedmiocie bogaty dorobek. Rażące niedbalstwo nie jest również terminem obcym prawu przewozowemu oraz przepisom międzynarodowym regulującym transport, w szczególności w odniesieniu do ustalania wysokości należnego odszkodowania za wyrządzoną szkodę.
Definicja postaci winy
W polskim porządku prawnym znane są dwa rodzaje (postacie) winy – wina umyślna oraz wina nieumyślna.
Z winą umyślną mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca w sposób świadomy, celowy wyrządza drugiej osobie szkodę i liczy się z następstwami swoich działań (zamiar bezpośredni), jak i wtedy, gdy sprawca nie ma wprawdzie bezpośredniego zamiaru wyrządzenia szkody, jednak przewiduje negatywne skutki swojego zachowania i co najmniej godzi się na nie (zamiar ewentualny).
Wina nieumyślna przejawia się natomiast w takim stosunku sprawcy do czynu, w którym to z jednej strony przewiduje on, że jego działanie lub zaniechanie może wiązać się z negatywnymi konsekwencjami, jednak z drugiej liczy, że uda mu się ich uniknąć (lekkomyślność) bądź nie zachowuje staranności, która jest wymagana przy wykonywaniu określonych czynności, w danym miejscu i czasie (niedbalstwo). „Pojęcie niedbalstwa wiąże się więc z niezachowaniem staranności wymaganej w stosunkach danego rodzaju, niezbędnej do uniknięcia skutku, którego sprawca nie chciał wywołać” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 4 lutego 2015 r., sygn. akt I ACa 1093/14). Przeciwieństwem niedbalstwa jest natomiast staranność.
Wina nieumyślna, poza lekkomyślnością i niedbalstwem, może przyjmować także postać rażącego niedbalstwa. Rażące niedbalstwo nie jest tym samym winą umyślną, a kwalifikowaną postacią winy nieumyślnej i cięższym stopniem niedbalstwa.
Rozgraniczenie „niedbalstwa” i „rażącego niedbalstwa” zawsze wymaga dokonania indywidualnej oceny. Czasami występujące pomiędzy nimi różnice mogą mieć subtelny charakter, wiążąc się jednak z dotkliwymi dla sprawcy skutkami prawnymi. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 grudnia 2005 r., sygn. akt III CK 284/05, „Nie da się bowiem określić w sposób abstrakcyjny granicy między zachowaniem charakteryzującym się niedbalstwem, a takim, któremu można przypisać już niedbalstwo rażące”.
Rażące niedbalstwo w orzecznictwie
Rażące niedbalstwo stanowi kwalifikowaną formę winy nieumyślnej i sprowadza się do szczególnie wyraźnego braku staranności działania. To zachowanie bardziej niewłaściwe i naganne, graniczące z umyślnością.
„Przypisanie określonej osobie niedbalstwa uznaje się za uzasadnione wtedy, gdy osoba ta zachowała się w określonym miejscu i czasie w sposób odbiegający od właściwego dla niej miernika należytej staranności. Jest to zatem naruszenie reguły ostrożności, wymaganej w danych okolicznościach bez wykorzystania w pełni możliwości intelektualnych przez osobę dopuszczającą się rażącego niedbalstwa” (wyrok sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 25 marca 2019 r., sygn. akt VII AGa 1024/18).
W orzecznictwie i literaturze pojawiają się również stanowiska, które rażące niedbalstwo definiują w sposób jeszcze bardziej dobitny, jako brak staranności, jakiej można wymagać od osób najmniej rozgarniętych (m.in. wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku dnia 14 listopada 2014 r., sygn. akt VII Ga 245/14; W. Czachórski [i in.], Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2004,; Ambrożuk D., Dąbrowski D., Wesołowski K., Prawo przewozowe, Komentarz, Lex 2014).
Idąc dalej, z rażącym niedbalstwem będziemy mieć do czynienia, „gdy doszło do przekroczenia elementarnych zasad staranności” (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK 202/12; z dnia 7 marca 2008 r., III CSK 270/07,; z dnia 10 marca 2004 r., IV CK 151/03).
W związku z tym, że ustawodawca, powołując się na rażące niedbalstwo, posługuje się zwrotami nieostrymi, niedookreślonymi, ustalenie, w razie zaistnienia sporu, czy dane zachowania klasyfikuje się jako rażące niedbalstwo, jest zawsze zadaniem sądu. Dokonanie takiej oceny powinno odbywać się w każdym przypadku indywidualnie, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności danej sprawy, bez stosowania uogólnień.
Rażące niedbalstwo a Prawo przewozowe
Z pojęciem rażącego niedbalstwa spotkamy się w ustawie przewozowej kilkukrotnie. Na szczególną uwagę zasługuje tu art. 76 pkt 3 oraz art. 86.
Pierwszy z nich wprowadza wyjątek od zasady, zgodnie z którą przyjęcie przesyłki przez uprawnionego bez zastrzeżeń powoduje wygaśnięcie roszczeń z tytułu ubytku lub uszkodzenia. Uprawniony nie utraci jednak swoich roszczeń, nawet jeśli nie zgłosił zastrzeżeń, gdy ubytek lub uszkodzenie wynikło właśnie z rażącego niedbalstwa przewoźnika lub winy umyślnej.
Drugi z przytoczonych przepisów znosi natomiast przewidziane w ustawie ograniczenia przy ustalaniu wysokości odszkodowania za wyrządzoną szkodę, jeżeli szkoda ta wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika. W innych przypadkach przewoźnik może więc powoływać się na określone w przepisach limity. Gdy jednak jego zachowaniu zostaną przypisane cechy rażącego niedbalstwa, w takiej sytuacji odpowiada on na zasadach ogólnych. Może więc zostać zobowiązany do zapłaty pełnego odszkodowania, obejmującego nie tylko straty, które poszkodowany poniósł, ale i korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
Analizując pojęcie rażącego niedbalstwa na gruncie ustawy przewozowej, należy podkreślić, że będzie mieć ono dlatego znaczenie nie tyle, co przy ustalaniu samego faktu zaistnienia odpowiedzialności przewoźnika (odpowiada on na zasadzie ryzyka, a nie winy), a przede wszystkim przy ustalaniu wysokości należnego odszkodowania, rekompensującego wyrządzoną szkodę. W tym miejscu warto przywołać również treść art. 827 KC, zgodnie z którym ubezpieczyciel jest wolny od odpowiedzialności, jeżeli ubezpieczający wyrządził szkodę umyślnie. W razie rażącego niedbalstwa odszkodowanie nie należy się, chyba że umowa lub ogólne warunki ubezpieczenia stanowią inaczej lub zapłata odszkodowania odpowiada w danych okolicznościach względom słuszności. Wynika stąd, że zakłady ubezpieczeń w zdecydowanej większości przypadków nie gwarantują ochrony przed działaniami spowodowanymi winą umyślną. Co do rażącego niedbalstwa, wszystko zależeć będzie od wybranego ubezpieczyciela, ponieważ niektóre podmioty dopuszczają objęcie zakresem ochrony również szkody powstałe na jego skutek.
Konwencja CMR w nawiązaniu do rażącego niedbalstwa
Fakt przypisania przewoźnikowi rażącego niedbalstwa będzie miał także znaczenie przy ustalaniu wysokości odszkodowania za szkodę wyrządzoną w transporcie międzynarodowym. Potwierdza to art. 29 Konwencji CMR, zabraniający przewoźnikowi powoływania się na ograniczenia przewidziane przy ustalaniu wysokości odszkodowania, a także postanowienia, które ograniczają jego odpowiedzialność lub przenoszą ciężar dowodu na drugą stronę, jeżeli szkoda powstała na skutek jego złego zamiaru lub niedbalstwa, które według prawa obowiązującego w miejscu prowadzenia sprawy sądowej uważane jest za równoznaczne ze złym zamiarem.
Orzecznictwo pozostaje w tym zakresie zgodne, że w świetle prawa polskiego, rażące niedbalstwo przewoźnika, użyte w art. 86 ustawy Prawo przewozowe oraz w art. 788 § 1 i 3 KC, pozostaje zrównane w skutkach z winą umyślną (m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 czerwca 2021 r., sygn. akt I AGa 149/20, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2004 r., sygn. akt II CK 24/04). Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 października 2020 r. sygn. akt II CSK 773/18, „Art. 29 ust. 1 Konwencji zawiera dyrektywę interpretacyjną dotyczącą pojęcia „niedbalstwa” wskazując, że powinno być ono rozumiane tak jak „zły zamiar” według prawa obowiązującego w miejscu prowadzenia sprawy sądowej. Wobec braku takiego pojęcia w przepisach polskiego systemu prawnego przyjmuje się, że jest ono tożsame z pojęciem „rażącego niedbalstwa” użytym w art. 86 ustawy Prawo przewozowe oraz dotyczącym umowy przewozu art. 788 § 1 i § 3 k.c., zawierających podobną treść normatywną”.
Konwencja CMR odwołuje się do rażącego niedbalstwa również w innym miejscu, nieznanym z kolei dla przepisów krajowych – przy terminach przedawnienia. Zgodnie z ogólną zasadą, roszczenia, które mogą wyniknąć z przewozów podlegających Konwencji, przedawniają się po upływie jednego roku. Wyjątek stanowi tutaj jednak przypadek złego zamiaru lub niedbalstwa, które według prawa obowiązującego sąd rozpatrujący sprawę uważane jest za równoznaczne ze złym zamiarem. Wtedy też termin przedawnienia wynosi trzy lata.
Jakie zachowania w transporcie mogą zostać zaklasyfikowane jako przejawy rażącego niedbalstwa?
Jak sygnalizowaliśmy już kilkukrotnie, ocena, czy w danym przypadku mamy do czynienia z rażącym niedbalstwem, musi odbywać się w każdym przypadku indywidualnie, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności danej sprawy. Przykładowe zachowania, które do tej pory zostały uznane za przejaw rażącego niedbalstwa, to m.in. celowe ignorowanie warunków zlecenia transportowego, przejawiające się parkowaniem na nocleg poza parkingiem strzeżonym, z jednoczesną świadomością, że samochód jest okryty jedynie łatwą do przecięcia plandeką, wyruszenie w trasę, która nie była należycie zaplanowana tak, aby zdążyć dojechać do magazynu docelowego przed godziną jego zamknięcia (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 czerwca 2021 r., sygn. akt I AGa 149/20), czy pozostawienie nieodpowiednio zabezpieczonego pojazdu (niesprawne drzwi) wraz z towarem bez jakiekolwiek nadzoru, nawet zważając na okoliczność, że był to parking monitorowany (wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 27 października 2016 r., sygn. akt I ACa 435/16).
W razie zaistnienia sporu na gruncie przepisów ustawy przewozowej lub Konwencji CMR zachęcamy do niezwłocznego skontaktowania się i zwrócenia się o profesjonalną pomoc prawną do naszej kancelarii transportowej LEGALTRANS. Zapewniamy naszym klientom reprezentację sądową we wszystkich sprawach podlegających tym regulacjom, mającą na celu skuteczną i pełną ochronę Państwa interesów.